Er ging de laatste jaren bijna geen seizoen voorbij waarin Alena Baeva niet als soliste bij Philzuid op het podium stond. Deze winter speelt ze haar geliefde Vioolconcert van Brahms. Tussen repetities, reizen en concerten door heeft ze tijd vrijgemaakt daarover te vertellen. ‘Brams’ zware baard heeft ons in verwarring gebracht, zijn ware aart is zoveel vrijer…’

‘Kun je me zo horen?’ vraagt Alena Baeva als ze in beeld komt. Ze veegt haar zwarte krullen uit haar gezicht. ‘Een paar uur geleden ben ik geland in Boekarest,’ zegt ze. ‘Vanavond speel ik hier een bijzonder stuk van Georges Enescu.’ Ze zit buiten op het balkon van haar hotel. Achter haar wat wuivende boomtoppen en een strakblauwe hemel.

Even schrikken
Wie is Alena Baeva? In een interview uit 2016 voor Violin Channel werd zij gevraagd naar het aller-engste moment in haar leven. ‘O ja’, herinnert ze zich nu met een stralende lach. ‘Het verhaal dat ik toen vertelde, is echt gebeurd. Ik was een jaar of zeventien. Ik liep naar de concertzaal in de overtuiging dat ik het Vioolconcert van Sibelius ging repeteren. Kwam ik daar, hing er een levensgrote poster met dikke letters: Alena Baeva – Brahms. Nu kan ik elk stuk op mijn repertoire zo spelen, maar toen was het wel even schrikken. Gelukkig had mijn leraar in Rusland me van jongs af aan voorbereid op dat soort situaties. Hij was een door de wol geverfde concertviolist die wist hoe het er in het echte concertleven aan toegaat. Als jong meisje liet hij me eens binnen twee dagen het Vioolconcert van Bruch met orkest uitvoeren, terwijl ik dat al jaren niet had gespeeld.’

Alena Baeva gaat graag buiten haar comfortzone. ‘Niet dat ik elke ochtend denk, laat ik eens… Maar toch. Ik hou ervan om nieuwe dingen te leren. Nieuwe muziek, onbekende muziek, moeilijke muziek. Zelfs als ik weinig tijd heb. Liever iets doen dan iets niet doen en later spijt hebben, is een van mijn motto’s. Zoals dat stuk van Enescu dat ik vanavond speel. De Caprice Roumain. Het orkest stuurde me de bladmuziek zo laat. Toen ik het uiteindelijk binnenkreeg, dacht ik wow, zoiets heb ik nog nooit gespeeld. Ik heb het in twee weken ingestudeerd. Gisteren speelde ik het eerste concert in Göteborg, en, eigenlijk, ik voel me er nu al vertrouwd mee. Daar word ik blij van.’

In contact met het binnenste zelf
Die levensinstelling heeft Alena Baeva veel gebracht. Ze zei eerder dat ze de ervaring heeft dat ze alles wat ze écht wil, op een gegeven moment ook krijgt. ‘Haha ja, dat klinkt niet heel bescheiden hè,’ zegt ze. ‘Of ik voorbeelden heb? Jaren geleden stelde ik me een aantal lange termijn doelen. Ik zei tegen mezelf, over vijf jaar wil ik de vrijheid hebben mijn eigen repertoire te kiezen, te bepalen met wie ik samen speel, en de keuze te hebben voor de plekken waar ik dat doe. En kijk nu eens! En O ja, toen ik 24 was, heb ik tegen mezelf gezegd: over tien jaar wil ik weg zijn uit Rusland, ergens in Europa in een huis op het platteland wonen, en een gezin hebben. En voilà.’

Alena Baeva is nu 38 en ze woont met haar man, pianist Vadym Kholodenko, en drie kinderen in Luxemburg. Ze prijst zichzelf enorm gelukkig met haar carrière die haar over de hele wereld voert naar de mooiste orkesten en concertzalen, en met alle geweldige musici met wie ze samenspeelt. ‘Soms vraag ik me af hoe dat zo werkt. Het heeft, denk ik, te maken met een soort balans in de doelen die je stelt. Die moeten wel realistisch zijn, maar op een goede manier. Ik bedoel, je moet in contact blijven met je binnenste zelf. Niet zomaar iets abstracts willen, maar aan je binnenste zelf vragen: door welke kracht word ik gedreven, en waar zou die me kunnen brengen. Of klinkt dat vaag?… Ach, je hoeft het ook niet als iets magisch te zien. Je hebt een doel, en daar werkt je naartoe.’

Vrijheid in het moment
‘O wow! Dat is helemaal geweldig, wat mooi!’ zegt Alena Baeva als ze hoort wat de titel is van haar aankomende concertserie bij Philzuid. Krijg vleugels met violiste Alena Baeva en de Vuurvogel. Als klein meisje droomde Alena ervan om te kunnen vliegen. Voelt het een beetje als vliegen om op het podium te staan met Brahms of met andere prachtige muziek? ‘Ja zeker, er zijn van die momenten…’ zegt ze. ‘Of ik die kan beschrijven? Ik ga het proberen: Weet je, elke keer als ik het podium opga, is het een stap in het onbekende. Het podium is een heel interessante plek en tijd. Alles kan daar gebeuren. Er kunnen wonderen gebeuren. En dat die gedeeld kunnen worden, is het meest verbazingwekkende van een live-concert. Wij musici zijn niet alleen afhankelijk van het gevoel van adrenaline en dopamine zodra we het podium opgaan. Ik koester het gevoel van vrijheid in het moment. Als ik nu speel. Elke keer anders. Om dát te pakken, en die ongelooflijke energie door te geven als alle musici één worden. Dat is mij echt heel dierbaar. En dat is haast letterlijk, nee, écht letterlijk als vliegen!’

Angst of last van zenuwen heeft ze allang niet meer. ‘Ik heb lang geleden besloten dat het geen zin heeft om bang te zijn. Ik ben vervuld van de gedachte dat het publiek is gekomen om van muziek te genieten. Als musicus ben ik vrij daar vorm aan te geven hoe ik maar wil. In het muzieksysteem waarin ik ben opgevoed, moest ik als kind al veel concerten geven. Dat is heel gezond. Muziek is bedoeld om uit te voeren, om te delen. Toen ik een klein meisje was gaf mijn moeder me de tip om een concert voor mijn poppen te geven. Dat vond ik leuk. Ik zette al mijn poppen en knuffels op een rij en speelde mijn stuk van het begin tot het eind. Geweldig om geen oordeel of cijfer te krijgen, maar wel de kans om van mezelf te leren!’

Brahms had ‘de muziek verpest’
Op haar dertiende hoorde Alena Baeva een opname van het Dubbelconcert voor viool en cello van Brahms. Ze was op slag verliefd. ‘Maar mijn verhouding met Brahms begon heel anders,’ zegt ze. ‘Toen ik negen was woonde ik met mijn ouders in Almati in Kazachstan. Mijn muzieklerares kwam wekelijks bij ons thuis. Ze bracht altijd nieuwe muziek voor mij mee om uit te proberen. Een keer speelden we samen pianovierhandig De Nachtegaal van Aljabjev, een Russische componist. O wat genoot ik daarvan. Ik vond het zó mooi! Een week later had ze diezelfde Nachtegaal bij zich, maar dan in een bewerking van Brahms. Ik huilde. Wat had hij ermee gedaan! Al die onnodige dissonanten, al die spanning. Ik vond het vreselijk. Ik zei tegen mijn lerares: nooit zal ik van Brahms houden. Hij heeft de muziek verpest. Maar vier jaar later hoorde ik dus die opname van het Dubbelconcert. Met Heifetz en Feuermann. Dat was de eerste klassieke muziek die ik niet alleen maar mooi vond. Het was veel meer dan dat. Ik hield ervan. Het betekende zoveel voor me. Natuurlijk, ik was ook ouder geworden, ik was dertien, ik was veranderd. Muziek had een nieuwe betekenis voor me gekregen.’

Inspiratie uit de natuur
‘Brahms kan met weinig middelen zoveel bereiken. Zijn muziek heeft zo’n diepgang. Hij kan weemoedig en bedroefd zijn, maar dan ook weer grappig en licht. Zijn Vioolconcert is mijn favoriete vioolconcert. En Beethoven natuurlijk, maar dat is toch anders. Brahms komt tot zo’n directe uitdrukking van wat het meest dierbaar is in het menselijke hart. Ooit was ik in Pörtschach in Oostenrijk, waar Brahms een aantal zomers doorbracht en waar hij veel componeerde. Ik liep over een bospad vlak bij het meer. Daar kreeg ik een interessant inzicht. Het is geen adembenemend landschap zoals in de Alpen. Nee, het is er eenvoudig. Maar zó mooi, zó natuurlijk. Dat geeft de verbeelding kracht.’ Net als Brahms put Alena Baeva inspiratie uit de natuur. ‘Ja zeker, ik wandel graag. In de bossen, de bergen. Ik stem mezelf af op de ruimte. Ik hou ervan de energie van een plek te voelen. De krachten van de natuur gade te slaan.’

Een wonder dat vleugels krijgt
Volgens Alena Baeva zijn we Brahms in de loop der tijd steeds trager en zwaarder gaan spelen. Ooit kreeg zij een boek over Brahms met een cd erbij. Op die cd stonden allerlei oude opnamen met fragmenten uit Brahms’ Symfonieën. ‘Je kunt horen hoe uitvoeringen door hetzelfde orkest door de jaren heen steeds trager en zwaarder worden. Maar die eerste opname, gemaakt niet zo heel lang na Brahms’ dood, daar zat zoveel beweging in! Tijdens het luisteren zag ik zo’n vlucht vogels voor me. Krimpend en uitdijend, vertragend en versnellend. Zó natuurlijk, zo door improvisatie geïnspireerd. Brahms’ muziek is helemaal niet traag en zwaar! Zijn zware baard heeft ons in verwarring gebracht. Maar hij dronk graag bier, hij hield van het leven. Zijn ware aard is zoveel vrijer dan hoe wij hem in de twintigste eeuw zijn gaan zien.’

‘Mijn favoriete momenten in zijn vioolconcert? O daar kan ik uren over vertellen. Het is het hele werk. Het publiek kan ontspannen en alles loslaten. Het is als een reis die we samen ondernemen. Er duiken telkens nieuwe landschappen op, het ene nog ongelooflijker dan het andere. Maar het moment waar ik nog steeds elke keer kippenvel van krijg, is als ik het tweede thema inzet in het Eerste deel. Na de krachtige orkestinleiding, na de inzet van de viool, na het eerste lyrische thema. Het is een bijna onwerkelijk moment. Hoe de viool oprijst uit het orkest, Alsof je getuige bent van een wonder dat geboren wordt. Je hoort hoe het vleugels krijgt en opstijgt naar de hemel. Het is ongelooflijk.’

Verschenen in deKlank oktober 2023