In gesprek met Bas Heijne en Aart Strootman

‘Ons huidige mensbeeld staat onder druk’, zegt Bas Heijne. ‘Enerzijds worden we met onze dierlijkheid geconfronteerd. Na de verschrikkingen van de tweede wereldoorlog moeten we zien hoe mensen elkaar het hoofd afsnijden. Dat was niet echt de bedoeling. Het is een streep door de rekening van de verlichting en het geloof in de mens. Anderzijds krijgt de mens door technologische ontwikkelingen steeds meer de rol van scheppende macht. Vroeger hadden we voor lief te nemen wat God of natuur bepaalde. Nu worden we onze eigen schepper. Dat geeft grote morele druk.’

Bas Heijne vertelt via Skype over zijn thema voor Scherpdenkers: de verstrekkende gevolgen van nieuwe wetenschappelijke vindingen. ‘Die zijn niet alleen negatief. Dat ik hier vanuit Parijs met jou zit te skypen, dat wij op afstand dingen bespreken, dat ik overal alles kan lezen, toegang heb tot de hele wereld…’

Maar er is meer. De samenleving gaat ingrijpend veranderen. Dat is onafwendbaar.

De Volmaakte Mens
Designerbaby’s, intelligente robots, een pil die traumatische herinneringen wist of menselijke organen opkweken in varkens. Nieuwe techniek maakt dingen mogelijk die tot voor kort alleen in sciencefiction werkelijk waren. We staan op de grens van een nieuwe wereld. Of zijn wij die grens al gepasseerd? Onbewust zijn wij vergroeid met de technologie die we voortbrachten. Heijne: ‘Kijk hoe iedereen in een treincoupé op zijn telefoon zit te staren. Stel dat het internet uitvalt, de wereld zou radeloos zijn. We leven niet alleen meer in het hier en nu, we leven in een uitgebreide werkelijkheid.’

In de VPRO-serie De Volmaakte Mens ging Bas Heijne langs bij wetenschappers, onderzoekers en denkers om nieuwe vindingen te bekijken en over de gevolgen te praten. Wat gebeurt er met óns als ingrijpende technieken om de mens te verbeteren net zo gewoon worden als een bril of gehoorapparaat? In Scherpdenkers maakt hij ons deelgenoot van zijn bevindingen.

Wil je ons waarschuwen?
‘Ik ben geen waarschuwende goeroe. Geen techno-optimist, maar ook geen doemdenker. Het is altijd een kwestie van wikken en wegen. Dezelfde ‘vergeetpil’ waarmee je die éne mevrouw verlost van de nare gevolgen van haar traumatische ervaring kun je ook geven aan soldaten op het slagveld zodat ze elkaar makkelijker afslachten. Het polsbandje waarmee werkgevers het welzijn en de productiviteit van hun weknemers monitoren is leuk, maar het gevaar is dat je een soort melkkoe in een megastal wordt, volgeplakt met sensoren. Van zelfstandig individu zijn we dan object geworden. Iemand die eindeloos kan worden bekeken, opgemeten en gemanipuleerd.’

‘Het is als met de stoommachine of de computer. Het gaat onze wereld op zijn kop zetten. Je kunt dat niet stoppen, maar je moet je er wel mee uiteenzetten. Ik probeer mij altijd af te vragen: wat betekent het voor míj, hoe gaat het míjn wereld veranderen.’

Darkness Rises
Het betoog van Bas Heijne zal vergezeld gaan van muziek. Dat kan goed werken, denkt Heijne. ‘Ik ga van muziek altijd vrijer associëren en denken. Kunst gaat over verruiming van bewustzijn: méér zien dan je zag, méér voelen dan je voelde. De opzet van de avond is dat die nieuwe mens, of die moderne technologie, geen abstractie blijft, maar echt in jezelf neerdaalt. Wat doet het met mij…’

Het stuk dat Aart Strootman voor zijn ensemble TEMKO componeerde, sluit naadloos aan op het onderwerp van Bas Heijne. De mensheid die zijn grenzen verlegd. Darkness Rises gaat over de Pioneer 10, een satelliet die in 1972 werd gelanceerd om onderzoek te doen naar Jupiter. In 2001 lukte het NASA opnieuw radiocontact tot stand te brengen met de Pioneer 10, die zich na zijn Jupiter-onderzoek met grote snelheid van de aarde verwijdert. De allerlaatste data die de satelliet op acht miljard kilometer afstand van de aarde terugstuurde, waren uitgangspunt voor Strootman’s compositie.

Strootman zou een stuk schrijven voor een symposium over sound science en stuitte op het onderwerp ‘sonificatie’ – het  hoorbaar maken van wetenschappelijke data. Toen het verhaal van de Pioneer 10 daarbij kwam, was duidelijk: daar moest het over gaan. ‘Ik heb meteen een mailtje naar NASA gestuurd of ik de data van dat laatste radiocontact kon krijgen’, vertelt Strootman terwijl hij zijn gitaar inpakt na een repetitie in Muziekgebouw Eindhoven.

Maanden hoorde hij niks, maar toen kwam er antwoord: ‘”Hier heb je het, veel plezier ermee!” Het waren lappen met cijfers! Toen ik die met behulp van de computer in geluid omzette, klonk er een bizarre wolk van boventonen. Een rijke muzikale ruis waar ik wel wat mee kon.’

Inmiddels is Darkness Rises af en opgenomen op het label van Muziekgebouw Eindhoven. ‘De kleine zaal is fantastisch’, zegt Strootman. ‘Een betere akoestiek voor kamermuziek vind je niet.’

En Pioneer 10?
‘Die vervolgt zijn reis door de kosmos. Wij kunnen hem niet meer bereiken. We weten niet hoe het met hem gaat.’